Jakucja, Republika Sacha, dawniej także: Republika Jakucka, ros. Республика Саха (Якутия), jakuc. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ – republika wchodząca w skład Federacji Rosyjskiej (od roku 2000), położona w Dalekowschodnim Okręgu Federalnym, geograficznie stanowi wschodnią część Syberii.
Jakucja jest największą pod względem powierzchni jednostką podziału terytorialnego na świecie (spośród państw jedynie Indie, Australia, Brazylia, ChRL, USA i Kanada mają większą powierzchnię).
Władza
Zgodnie z artykułem 50 Konstytucji Republiki Sacha najwyższymi organami władzy w republice są Zgromadzenie Narodowe (Il Tumen), prezydent, Sąd Konstytucyjny oraz Sąd Najwyższy.
Zgromadzenie Narodowe (Il Tumen) jest dwuizbowym parlamentem składającym się z Izby Republiki oraz Izby Przedstawicieli. Deputowani do parlamentu wybierani są na pięcioletnią kadencję spośród mieszkańców republiki urodzonych na jej terytorium lub zamieszkałych tam przez co najmniej 15 lat. Od kandydatów do parlamentu wymagana jest znajomość obu języków urzędowych republiki. Kandydat do parlamentu musi mieć co najmniej 21 lat.
Prezydent Republiki Sacha stoi na czele władzy wykonawczej. Może nim zostać wyłącznie mieszkaniec Republiki Sacha urodzony na jej terytorium i mieszkający w niej nieprzerwanie przez co najmniej ostatnich piętnaście lat. Kandydat na prezydenta musi mieć co najmniej 40 lat, nie może być jednak starszy niż 60 lat. Wybierany jest przez obywateli Republiki Sacha (Jakucja) w wyborach powszechnych, równych i bezpośrednich, w głosowaniu tajnym na kadencję pięcioletnią. Ta sama osoba może być powtórnie wybrana tylko raz.
Geografia
W ramach Federacji Jakucja na wschodzie graniczy z Czukotką i obwodem magadańskim, na południowym wschodzie z Krajem Chabarowskim, na południu z obwodami amurskim i czytyjskim, na zachodzie z obwodem irkuckim i Krajem Krasnojarskim. Północna część republiki ma dostęp do Morza Łaptiewów i Morza Wschodniosyberyjskiego. W skład republiki wchodzą Wyspy Nowosyberyjskie. Sacha zajmuje blisko 1/5 powierzchni Federacji Rosyjskiej i jest największym jej podmiotem.
Jakucja położona jest w strefie klimatu kontynentalnego wybitnie suchego, o długiej zimie, z ogromną roczną amplitudą temperatur, sięgającą 100 stopni Celsjusza. Latem temperatura potrafi osiągnąć blisko +40 °C, zimą spada nierzadko do -60 °C. Większość terytorium Jakucji, z wyjątkiem części południowo-zachodniej, pokryta jest wieczną zmarzliną, co pozwoliło na zachowanie w dobrym stanie ciał dawno wymarłych zwierząt, m.in. mamutów. Republika cechuje się bardzo gęstą siecią rzeczną. Głównymi rzekami są Lena (4400 km długości), Wiluj (2650 km), Oleniok (2292 km), Ałdan (2273 km), Kołyma (2129 km), Indygirka (1726 km) i Olokma (1726 km). Około 40% terytorium Sachy położone jest za kołem podbiegunowym północnym. Głównym pasmem górskim w republice są Góry Wierchojańskie.
Lasy w Jakucji najczęściej tworzą modrzewie, brzozy i sosny.
Na faunę składają się przede wszystkim: wiewiórka, łasica syberyjska, gronostaj, zając, lis, niedźwiedź, rosomak, łoś, dziki renifer i piżmowiec syberyjski. Wody obfitują w ryby.
Tylko 1% ziemi nadaje się pod uprawę.
Strefy czasowe
Jakucja jest położona na terenie trzech stref czasowych. Część zachodnia i środkowa, większe miasta Jakuck, Nieriungri, Mirny, ułus tompoński, Chandyga i Wyspy Nowosyberyjskie należą do jakuckiej strefy czasowej (YAKT) – UTC +9:00 przez cały rok. Dorzecze Jany, w tym Wierchojańsk, i ułus ust’-majski należą do władywostockiej strefy czasowej (VLAT) – UTC +10:00 przez cały rok. Wschodnia część, dorzecza Indygirki i Kołymy, z takimi miejscowościami jak Ust´-Niera, Ojmiakon, Sriedniekołymsk, Czerski należą do sriedniekołymskiej strefy czasowej (SRET) – UTC +11:00 przez cały rok.
Demografia
Jakucja jest jedną z kilku organizacji terytorialnych Federacji Rosyjskiej, gdzie Rosjanie stanowią mniejszość narodową. Jakuci stanowią 48,67%, Rosjanie – 36,90%, Ukraińcy – 2,2% ludności republiki (według spisu powszechnego z 2010 r.)[1]. Następuje stały wzrost udziału procentowego Jakutów: w roku 1989 – 33,38%, w roku 2002 – 45,54%, w roku 2010 – 48,67 % oraz stały spadek udziału procentowego Rosjan: w roku 1989 – 50,30%, w roku 2002 – 41,15%, w roku 2010 – 36,90%. Wśród Jakutów panuje znajomośc dwóch języków: jakuckiego i rosyjskiego, 65% Jakutów włada dobrze rosyjskim, według danych spisu ludności z roku 2010 z 460 971 Jakutów jako ojczysty wskazało język jakucki 438 664 osób, a język rosyjski znacznie mniej bo 27 027 osób.
Polaków w Jakucji było w roku 1926 – 160 osób, w 1932 roku – 582 osoby, w 1959 roku – 453 osoby, w 1979 roku – 689 osób, w 1989 roku – 894 osoby, w 2002 roku – 535 osób, w 2010 roku – 297 osób.
Ludność: 949 tys. (2002)
- Miejska: 610 tys. (64.3%)
- Wiejska: 339 tys. (35.7%)
Mężczyźni: 464 tys. (48.9%)
Kobiety: 485 tys. (51.1%)
Historia
Obszary nad główną rzeką Jakucji, Leną, zamieszkane były już od czasów prehistorycznych. W etnogenezie współczesnych Jakutów wzięli udział przede wszystkim przedstawiciele turkojęzycznych ludów pasterskich, którzy przybyli na obszary nad Leną znad Angary i terytoriów nadbajkalskich. Spotkali się oni z zamieszkałymi tu już wcześniej narodami, do których należeli przede wszystkim Tunguzi (Ewenkowie) i Dołganie. Za datę włączenia Jakucji w skład państwa rosyjskiego uznaje się 1632, kiedy wyprawa wojskowego Piotra Biekietowa wzdłuż rzeki Leny doprowadziła do założenia tam rosyjskich stanowisk wojskowych i obłożenia Jakutów obowiązkowymi dostawami na rzecz caratu, w których skład wchodziły zwłaszcza mające ogromną wartość skóry zwierząt futerkowych. Już w 1638 powstał jakucki ujezd, przemianowany w 1775 na prowincję jakucką, potem obwód jakucki (początkowo w składzie guberni irkuckiej – od 1805 samodzielny) – największą terytorialnie jednostkę administracyjną Imperium Rosyjskiego.
Od drugiej połowy XVII wieku następowało osiedlanie się tutaj wprowadzających swe tradycje rolnicze Rosjan, którzy przedsiębrali także próby chrystianizacji autochtonicznych narodów. W XVII i XVIII wieku Jakucja staje się obszarem zsyłek. Trafiali tu również polscy powstańcy. Bolszewicy przejęli władzę w Jakucji w 1922. 27 kwietnia 1922 Wszechrosyjski Centralny Komitet Wykonawczy zadecydował o powstaniu Jakuckiej ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR. Pod koniec lat 20. zaczyna się rozwój przemysłu, zwłaszcza górnictwa węgla. Jego dynamika jest jednak raczej niewielka, a produkcja przeznaczona na potrzeby regionu. W późniejszych czasach Jakucja ze względu na wielką ilość różnych bogactw naturalnych odegrała ogromną rolę w rozwoju radzieckiej gospodarki. Po II wojnie światowej władze radzieckie zajęły się zwłaszcza wydobyciem diamentów, dla którego potrzeb zbudowano rozległą infrastrukturę w postaci fabryk, dróg, portów lotniczych, elektrowni. Powstały wtedy górnicze miasta Mirny, Udacznyj, Ajchał. Od 1974 zaczęto stosować technologię odkrywania pokładów rud diamentowych za pomocą podziemnych wybuchów atomowych. To one właśnie są przyczyną zwiększonego poziomu radiacji w niektórych obszarach republiki i włączenia jej w 1996 w rosyjski rządowy program likwidacji skutków promieniowania atomowego.
Republika Sacha w składzie Federacji Rosyjskiej powstała w 1992. Pierwszym jej prezydentem został Michaił Nikołajew. 4 kwietnia 1992 Rada Najwyższa Republiki Sacha przyjęła tekst Konstytucji. 27 stycznia 2002 stanowisko prezydenta objął Wiaczesław Sztyrow.
Gospodarka
Wiodącą gałęzią przemysłu Jakucji jest wydobycie diamentów (o wartości ponad 1,7 mld dolarów amerykańskich w 2003). Obecnie na Jakucję przypada około 1/4 ich światowej produkcji. W ostatnich latach rząd republiki wprowadza działania mające na celu rozbudowę infrastruktury, która pozwoliłaby na przerób większej ilości rudy diamentowej na miejscu, zatrzymując w ten sposób odpływ kapitału poza granice republiki. Oprócz diamentów prowadzi się wydobycie złota (w 2003 19,8 ton). Stale prowadzone są również działania mające na celu zwiększenie poziomu wydobycia takich bogactw jak srebro, miedź czy wolfram. Jakucja znajduje się na pierwszym miejscu wśród rosyjskich regionów pod względem zapasów węgla, które szacuje się na ponad 9,5 mld ton. W 2003 wydobyto zaledwie nieco ponad 10 milionów ton węgla, co nie zaspokaja nawet regionalnego zapotrzebowania. Planowane są inwestycje w Zagłębiu Elgińskim, które pozwoliłyby na znaczne zwiększenie wydobycia. Oprócz tego Sacha posiada ogromne, dość słabo wykorzystywane dotąd zapasy ropy naftowej i gazu ziemnego. Ogólne zapasy nafty wynoszą ponad dwa mld ton. Największe w republice jest Talakańskie Zagłębie Naftowe z około 120 mln ton nafty. Ogólne zapasy gazu ziemnego wynoszą w Jakucji, jak się szacuje, około 2,3 biliona metrów sześciennych. Największe zapasy tego bogactwa znajdują się w Zagłębiu Czajandińskim.
Na przeszkodzie dynamicznego rozwoju jakuckiej gospodarki stoi brak odpowiedniej infrastruktury, której budowa wymaga ogromnych nakładów finansowych ze względu na specyficzne, trudne warunki klimatyczne, jakie panują w republice.
Rekord
W Jakucji znajduje się najzimniejsze zamieszkane miejsce na ziemi – wioska Tomtor. Temperatura w styczniu 2004 spadła tam do -72,2° Celsjusza, ale przypuszcza się, że w Górach Wierchojańskich temperatura mogła spaść nawet do -78°. Średnia temperatura w styczniu to od -25 na południowych krańcach Jakucji do -50° Celsjusza w górnym biegu Indygirki (okolice Ojmiakonu). Maksymalna temperatura w lipcu waha się od 2° na północnym wybrzeżu Wysp Nowosyberyjskich do 38° w Jakucku. Latem często notuje się temperatury powyżej 30°, a najwyższą temperaturę zanotowano w Jakucku i wyniosła 38,3°.